Vurğu

Azərbaycan dilində vurğunun uç növü vardır: heca vurğusu, məntiqi vurğusu (söz vurğusu), həyəcanlı vurğusu.
Sözdə hecalardan birinin o birinə nisbətən daha qüvvətlə deyilməsi heca vurğusu adlanır.

Üzərinə vurgu düşən heca vurğulu heca adlanır. Dilimizdəki sözlərin çoxunda vurğu son hecadakı sait səsin üzərinə düşür. Məsələn: şahi`n, Azərbayca`n, azadlı`q, atla`z, epilo`q, kassi`r və s.

Bu prinsip bir çox alınma səzlərdə pozulur. a`tlas, a`gent, e`kspert, dramaturgi`ya, kassi`r və s.

Bayaq, dünən, bildir, necə, sanki, ancaq və s. kimi əsl Azərbaycan sözlərində, eləcə də çoxaltma dərəcəsində olan sifətlərdə vurğunun ilk hecanın üzərinə düşməsi istisnadır.

Bəzi sözlərdə vurğunun yerini dayişməsi ilə məna da fərqlənir. Məsələn: alın (isim) – alın (feil)Ş dimdik (isim) – dimdik (sifət).

Sözdə vurğunun yerini müəyyən etmək üçün sözü hecaya ayırmadan vurğunu əvvəl birinci hecanın, sonra ikinci hecanın, daha sonra isə üçüncü hecanın üzərində demək lazımdır. Məsələn: qərənfil, qərənfil, qərənfil. Aydındır ki, bu sözdə vurğu sonuncu hecanın üzırinı düşür.

Qeyd: Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, dilimizdəki bəzi sözlərdə uzun tələffüz olunan saitlər vardır. Məsələn: Adil, Sabir, laqeyd, hakim, memar, məna, sölə və s. Bu sözlərin hamısında vurğu sonuncu hecaya düşür. Deməli, saittin uzun tələffüz olunması heç də o demək deyil ki, həmin heca vurğulu olmalıdır. 

Nadir hallarda isə uzun saitli heca ilə vurğulu heca üst-üstə düşür. Məsələn: sonra – so:ra, bəzi – bə:zi, bəzən – bə:zən, yəni – yə:ni və s.

Qeyd 2: Xitab mövqeyində işlənən sözlərdə vurğunun yeri dəyişə bilir. Məsələn: 

Bilirsən, Vidadi, sözün doğrusu
Olmaq istəmirəm vicdan oğrusu.

Əslində Vidadi sözündə vurğu son hecaya düşür, lakin bu nümunədə, ğöründüyu kimi, vurğu ikinci hecaya düşmüşdür.

Qeyd 3: Sözdə vurğunun yeri orfoepik norma ilə nizamlansa da, fonetik təhlil zamanı sözün vurğusu sözün yazılışı əsasında müəyyənləşir.

Cümlədəki sözlərdən birinin digərinə nisbətən qüvvətli tələffüzünə məntiqi vurğu deyilir.
Məsələn: Günel səninlə danışacaq. Sənınlə Günel danışacaq. Günel səninlə danışacaq.

Hiss və həyacanları ifadə etmək üçün cümlədə və ya abzasda sözün, yaxud ifadənin qeyri-adi şəkildə tələffüz olunmasına həyəcanlı vurğu deyilir.